مَسْجد مکان عبادت خداوند و قرائت نماز که ممکن میباشد ساختمانی محصور یا زمین سوای سقف و دیوار باشد. مسجد قبا اولیه مسجدی می باشد که در اسلام ساخته شد.
در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه داراست. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و عمل‌های فقهی گروهی استفاده می‌گردد و مهم ترین عبادتی که در آن به جا می‌آورند، نماز جماعت هست.
مسجد علاوه بر کاربرد عبادی، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمانان داشته که برخی از این کارکردها تاکنون باقیمانده می باشد. مساجد در کشور‌ایران، نقش مهمی در توفیق انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش ایفا کردند.
فهرست
۱ مضمون‌‌شناسی
۲ مسجد در قرآن
۳ پیشینه مسجد در اسلام
۴ احکام و آداب مسجد
۵ عنایت و فضیلت مسجد
۶ معماری
۶.۱ منبر
۶.۲ محراب
۶.۳ مناره
۶.۴ مقصوره
۷ کارکردها
۷.۱ کارکرد آموزشی
۷.۲ کارکرد اجتماعی
۸ نقش مسجد در انقلاب اسلامی کشور ایران و نگهبانی مقدس
۹ جستارهای وابسته
۱۰ پانویس
۱۱ منابع
مضمون‌‌شناسی
«مسجَد» در زبان عربی به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به نشانه کمال خشوع میباشد و مسجِد به معنای جایی میباشد که در آنجا سجده می‌کنند.[۱] بعضی معتقدند کلمه مسجد از کلمه و واژه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای معبد گرفته شد‌ه‌میباشد که در متون لهجه آرامی مربوط به قرن پنجم پیش از ولادت مسیح وجود داراست.[۲] در بعدازظهر پیش از اسلام این کلمه و واژه برای اشاره به جای‌جای و معبدی بوده که در آن معبود را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] بعضا معتقدند کلمه و واژه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین مضمون به فعالیت رفته میباشد.[۴]
دهخدا با استناد به منابع دیرین و ذکر نمونه‌های بسیار از آنها نوشته میباشد که واژه و کلمه عربی مسجد، در اصل، به صورت واژه و کلمه «مَزگِت» از لهجه آرامی وارد عربی و فارسی شد‌ه‌است.[۵] او به نقل از این منابع آورده می باشد که حروف «ز»، «گ» و «ت» در عربی به «س»، «ج» و «د» تغییر کرده و مسجد در عربی یعنی جای سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ معبود، «خانه‌ای که برای پرستش آفریدگار بسازند و هرکس خواست در آن عبادت کند» و نظائر آن می‌آمده میباشد.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانها و محل نماز خواندن آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمانان در نماز، سجده می‌کنند و سجده نهایت خضوع در عبادت است، این مکان را مسجد به معنای جای سجده نامیده‌اند. مسجد، به نظر شرعی احکامی ویژه دارااست و به حیث مادی ممکن است عبارت از یک ساختمان محصور دربین دیوارها یا یک زمین فارغ از سقف و دیوار باشد.[نیازمند منبع]
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به عمل می‌رود ولی غالبا مراد از این واژه و کلمه مسجدهای بلندمرتبه یا مساجدی در شهرها میباشد که نماز جمعه در آن اقامه می شود.[۷]
مسجد در قرآن
کلمه مسجد بیست و هشت بار به طور توده و مفرد در قرآن مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد به عمل رفته هست که در برخی از آنها از عنایت مسجد و محافظت آن کلام رفته میباشد؛ به عنوان مثال: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّكاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِكَ أَنْ یكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین (ترجمه: مساجد را صرفا كسی آباد میكند كه به پروردگار و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا دارد و زكات بدهد و از كسی جز آفریدگار نترسد- امید‌میباشد آنان هدایت یابند.)[ توبه–۱۸]
مالکیت مسجد در قرآن به پروردگار نسبت داده شده می باشد.(جن/۱۸) از امام راستگو(ع) از علت احترام مساجد پرسیدند، آن حضرت در پاسخ گفتند: «زیرا مساجد خانه‌های آفریدگار در زمین‌اند».[۸]
در آیه ۱۲۵ سوره بقره، به مسجد مکه که همان مسجدالحرام است، به عنوان مکانی برای فعالیت‌های آیینی و نیز محل گرد هم آمدن اشاره گردیده است [۹] و در آیه ۹۶ سوره آل عمران این مسجد به عنوان اولیه خانه‌ای که برای عبادت مردم برپا شده، نام برده است.[۱۰]
پیشینه مسجد در اسلام
عبدالحسین زرین‌کوب:
«که اذعان کرد در اسلام، آئین را با هنر سازگاری نیست؟ برعکس، این هردو یکدیگر را در آغوش می کشند و آن هم در مسجد.»[۱۱]
بنابر تعالیم رسول اکرم(ص)، عبادت آفریدگار و نماز، به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌توان آفریدگار را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل شده است: «جُعِلَت لِی كُلَّ أرضٍ طَیبَةٍ مَسجِداً وَ طَهوراً (همگی زمین برای من منزه و مسجد قرار آدرس مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد داده شده است.»[۱۲]) به این رو، مسلمانها پیش از مسافرت، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که امکان آن مهیا بود نماز می‌خواندند و نبی(ص) یار و همدم افرادی انگشت‌شمار مانند امام علی (ع) نماز را به صورت مخفیانه ادا میکرد.[۱۳] بنابر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت بعداز علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۱۴]
مسجد قبا اول مسجدی می باشد که در اسلام ساخته شد. هنگامی فرستاده از مکه به مدینه می‌آمد، پیش از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و درین فرصت به درخواست مردم مسجدی درین حوزه ساخت. برخی گفته‌اند این مسجد به پیشنهاد عمار یاسر ایجاد شده است.[۱۵]
با مسافرت مسلمانها به مدینه، نبی مکانی را برای نماز جماعت و نیز جلسه مسلمانان برگزید و با همراهی مؤمنان آن مکان را به صورتی ساده برای این عمل فراهم کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا مسجد پیامبر نام گرفت، به زودی مقام ویژه‌ای نزد مسلمانها یافت و به مکانی برای عبادت، آموزش مذهبی، کار‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی تبدیل شد. پیش از این، نبی در بعضا مکانهای مکه به یار مؤمنان نماز جماعت خوانده بود ولی جایی را به عنوان مسجد تعیین نکرده بود.[نیازمند منبع]
مسجدْ بعد از مهاجرت، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و بعد به عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به عمل رفت. بعد ها زمانی دار‌الحکومه و مدرسه ساختند، مسجد به عبادت اختصاص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن به عنوان مدرسه نیز استعمال می شد.[۱۶]
نمایی از مسجد کوفه
در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن اولیه هجری، مسلمان ها با الگوبرداری از رسول اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در راس اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد مهم اختصاص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی چون بصره، کوفه، فسطاط و قیروان این رزرو مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد محل‌های عبادت نیز به بناهایی دائمی تبدیل شدند. از همین سرمشق در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری به کار گیری شد. مسلمانان در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خود را در محل معابد کلیساها و قصرها بنا می‌نهادند.[۱۷]
احداث مساجد پس از مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام بدانها طریق می‌یافت، ایفا می‌گرفت. در قرن نخستین قمری مسجد کوفه(۱۷ق.)، مسجد فسطاط(۲۱ق.) و جامع بصره(۲۴ق.) به اهتمام مسلمانها ساخته شد.[۱۸]
به گفته ابن خلدون(م. ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته است: مساجد گران قدر تحت اختیار دولت برای نمازهای جمعه و اجتماعات مهم مسلمانها و مساجد کوچک که به وسیله بخش‌های متعدد جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در زمان اول معمول این بود که به پیروی از آداب و رسوم پیش از اسلام و نیز طرز و سیره نبی در مدینه، خلفا یا فرمانداران منصوب آنها اقامتگاه خود را در کنار مسجد جامع برپا کنند در حالی که مردم ساده مساجد خود را در محلات قوم‌ای خود می‌ساختند. با افزایش شدید اقتدار و ثروت امپراتوری‌های اسلامی و مستقل شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به امداد مردم و درآمدهای اوقاف تأسیس و محافظت می‌شدند.[۱۹]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزانه و نماز جمعه بوده که مردان بیشتر در آن شرکت می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای میان آن ها و مردان بود یا در اتاقی غیر وابسته و یا در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۲۰]
به باعث وجود احکام خاص مسجد، غالبا مکانی فارغ معبد برای وضو اختصاص داده می‌شد.[۲۱] در تاریخ شیعه همانند اهل تسنن، التفات مساجد و اقتدار آنها فراز و نشیب فراوان داشته است. مسجد مرقدهای شیعه‌ها در کربلا و نجف از هواخواهی آل بویه(قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) بهره مند بوده میباشد. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرن‌های چهارم تا ششم قمری) مساجد اکثری را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز بنا کرد و در ذیل پناه قرار اعطا کرد. صفویه همین شغل را در کشور‌ایران و کشورهای حاشیه دریا خلیج فارس ایفا داد. با این موقتا، وقتی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، نه صرفا فرآیند مسجدسازی به میزان بسیاری کاهش یافت؛ بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز جمعه نیز رو به کاستی نهاد.[۲۲]
احکام و آداب مسجد
از همان مجال که مسجد در اسلام بنیان گذاشته شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث ذکر گشت. به ظاهر، اول احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مربوط به اموری مانند پاکی و نظافت بود. برای مثال، سفارش‌هایی اکید از فرستاده اکرم(ص) درباره ثواب پاکیزه کردن مسجد و سرزنش آلوده کردن آن، در دست میباشد که در زمینه‌ی «آداب» می‌گنجند.[۲۳] درباره شخص نمازگزار و اشیا و حالات مربوط به او نیز احکام دینی خاصی اوضاع گردیده است؛ از جمله ورود به مسجد در موقعیت جنابت حرام شمرده شده یا پوشیدن خرقه سفید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و جامه سیاه و چرک الود مکروه هست.[۲۴]
التفات و فضیلت مسجد
عبدالحسین زرین‌کوب:
«در طول نسلها و قرون در فاصله آفاق متعدد، هنر اسلامی ملجائی تمیز‌تر و نمایشگاهی امن‌تر از مسجد نداشته هست.»[۲۵]
در فرهنگ اسلامی، متاثر از قرآن کریم و مهربان و روایات شماره تلفن مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد بزرگان شرعی، مسجد حرمت و رده ویژه‌ای دارد. قرآن مهربان برپا داشتن و مراقبت مسجد را شغل عده ای خوانده که به آفریدگار و روز قیامت ایمان دارا هستند.[۲۶] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمان ها از کارداران حفظ بنای آن بوده هست. مسلمانان بنابر آموزه‌های اسلامی، خود را ملزم به محافظت و تعمیر مساجد می‌دانستند و بدین رو، می‌کوشیدند در عمارت، مراقبت و نوسازی مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۷]
مسجد مهمترین بنای حوزه تمدن اسلامی می باشد زیرا در طول چهارده قرن تمامی نبوغ و شایستگی معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته میباشد.[۲۸]
معماری
مساجد در بخشها گوناگون فقیه به نظر معماری تشابه‌هایی بسیار به یکدیگر دارا‌هستند؛ با این موقتی، در هر حوزه‌‌ای پذیرای خصوصیات معماری و هنری آن حوزه نیز شده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. بدین ترتیب، معماری مساجد هر مرزو بوم گویای ویژگی‌های معماری بومی آن مملکت شد‌ه‌است.[۲۹]
مساجد در کشورها و مناطق مختلف علی رغم اختلافهای معماری، بناها، مناطق و اشیای پایین را همه دارایند:
منبر
پیش از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه تکیه می‌دادند و حرف می‌راندند. رسول اکرم(ص) نیز شروع رسالت به صورت ایستاده و با تکیه بر درختی (استوانه حنانه) خطبه میخواند تا این که برای او منبری با سه یا چهار پله ساختند. در بعضا منابع روایی از واژه و کلمه «منبر» برای سخنرانی فرستاده(ص) خیال و خاطر شده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن فرصت منبر به عمل می‌رفته است؛ مثلا کلینی آورده میباشد: «صعد پیامبر الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی پیامبر(ص) از منبر بالا رفت و بعد خدای را قدردانی و ثنا خاطرنشان کرد و....»[۳۰] ولی درین که چه کسی برای او منبر ساخت اختلاف میباشد. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۱] غلام زنی از مهاجران،[۳۲] یکی‌از صحابه[۳۳] یا مردی رومی مذکور‌اند.[۳۴]
منبر آغاز محل ارشادوراهنمایی فرستاده اکرم(ص) برای مؤمنان و جایگاه تجلی کلام خدا بر لهجه او بود. آن گاه حضرت، در مساجد جامع شهرهای مختلف منبر ساختند و به ندرت در قرون آینده تا به امروز این سنت به همگی مساجد شهرها و روستاهای توسعه یافت. منبر در زمان تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده است. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای نقص خطبه و موعظه و اعلام موضع‌ها سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به کارگیری می‌شد. با گذشت مجال، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ آئین، فقها برای بیان احکام دین و تدریس معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای بیان و املای احادیث استفاده کرده‌اند.[۳۵]
محراب
نوشتار اساسی: محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار است که در دیوار قبله تعبیه شده میباشد و جهت مسجد الحرام را نماد می‌دهد. محراب به این شکل، در اواخر سده اولیه هجری ابتکار شد. پیش از آن، جهت قبله را در مساجد باز فارغ از دیوار از طریق فرو کردن عمودی در ماسه یا چنان که در خانه نبی در مدینه فعالیت شد، به کمک یک قطعه سنگ نماد می‌دادند.[۳۶]
مناره
مناره، سازه‌ای برج‌مانند میباشد که کارکرد اولیه‌اش اذان بیان کردن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده میباشد. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌دسته، نامهای دیگری می‌باشند که برای این سازه به شغل میروند. در طول پیامبر(ص)مساجد مناره نداشتند. با گسترش دولت اسلامی و گران قدر‌تر شدن شهرها، موردنیاز شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان بیان کردن و خبر دادن مردم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمانها از وسایل دیگری برای دوراندیشی از وقت نماز و شنیدن اذان منفعت می‌برند، کارکرد مناره‌ها فقط دکوری و تشخیص مساجد از دیگر بناهای شهر میباشد.[۳۷] تعداد مناره‌های مساجد در بخش ها مختلف یکسان نیست. در کشور ایران، برنده
مَسْجد مکان عبادت خداوند و قرائت نماز که ممکن میباشد ساختمانی محصور یا زمین سوای سقف و دیوار باشد. مسجد قبا اولیه مسجدی می باشد که در اسلام ساخته شد.
در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه داراست. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و عمل‌های فقهی گروهی استفاده می‌گردد و مهم ترین عبادتی که در آن به جا می‌آورند، نماز جماعت هست.
مسجد علاوه بر کاربرد عبادی، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمانان داشته که برخی از این کارکردها تاکنون باقیمانده می باشد. مساجد در کشور‌ایران، نقش مهمی در توفیق انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش ایفا کردند.
فهرست
۱ مضمون‌‌شناسی
۲ مسجد در قرآن
۳ پیشینه مسجد در اسلام
۴ احکام و آداب مسجد
۵ عنایت و فضیلت مسجد
۶ معماری
۶.۱ منبر
۶.۲ محراب
۶.۳ مناره
۶.۴ مقصوره
۷ کارکردها
۷.۱ کارکرد آموزشی
۷.۲ کارکرد اجتماعی
۸ نقش مسجد در انقلاب اسلامی کشور ایران و نگهبانی مقدس
۹ جستارهای وابسته
۱۰ پانویس
۱۱ منابع
مضمون‌‌شناسی
«مسجَد» در زبان عربی به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به نشانه کمال خشوع میباشد و مسجِد به معنای جایی میباشد که در آنجا سجده می‌کنند.[۱] بعضی معتقدند کلمه مسجد از کلمه و واژه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای معبد گرفته شد‌ه‌میباشد که در متون لهجه آرامی مربوط به قرن پنجم پیش از ولادت مسیح وجود داراست.[۲] در بعدازظهر پیش از اسلام این کلمه و واژه برای اشاره به جای‌جای و معبدی بوده که در آن معبود را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] بعضا معتقدند کلمه و واژه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین مضمون به فعالیت رفته میباشد.[۴]
دهخدا با استناد به منابع دیرین و ذکر نمونه‌های بسیار از آنها نوشته میباشد که واژه و کلمه عربی مسجد، در اصل، به صورت واژه و کلمه «مَزگِت» از لهجه آرامی وارد عربی و فارسی شد‌ه‌است.[۵] او به نقل از این منابع آورده می باشد که حروف «ز»، «گ» و «ت» در عربی به «س»، «ج» و «د» تغییر کرده و مسجد در عربی یعنی جای سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ معبود، «خانه‌ای که برای پرستش آفریدگار بسازند و هرکس خواست در آن عبادت کند» و نظائر آن می‌آمده میباشد.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانها و محل نماز خواندن آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمانان در نماز، سجده می‌کنند و سجده نهایت خضوع در عبادت است، این مکان را مسجد به معنای جای سجده نامیده‌اند. مسجد، به نظر شرعی احکامی ویژه دارااست و به حیث مادی ممکن است عبارت از یک ساختمان محصور دربین دیوارها یا یک زمین فارغ از سقف و دیوار باشد.[نیازمند منبع]
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به عمل می‌رود ولی غالبا مراد از این واژه و کلمه مسجدهای بلندمرتبه یا مساجدی در شهرها میباشد که نماز جمعه در آن اقامه می شود.[۷]
مسجد در قرآن
کلمه مسجد بیست و هشت بار به طور توده و مفرد در قرآن مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد به عمل رفته هست که در برخی از آنها از عنایت مسجد و محافظت آن کلام رفته میباشد؛ به عنوان مثال: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّكاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِكَ أَنْ یكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین (ترجمه: مساجد را صرفا كسی آباد میكند كه به پروردگار و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا دارد و زكات بدهد و از كسی جز آفریدگار نترسد- امید‌میباشد آنان هدایت یابند.)[ توبه–۱۸]
مالکیت مسجد در قرآن به پروردگار نسبت داده شده می باشد.(جن/۱۸) از امام راستگو(ع) از علت احترام مساجد پرسیدند، آن حضرت در پاسخ گفتند: «زیرا مساجد خانه‌های آفریدگار در زمین‌اند».[۸]
در آیه ۱۲۵ سوره بقره، به مسجد مکه که همان مسجدالحرام است، به عنوان مکانی برای فعالیت‌های آیینی و نیز محل گرد هم آمدن اشاره گردیده است [۹] و در آیه ۹۶ سوره آل عمران این مسجد به عنوان اولیه خانه‌ای که برای عبادت مردم برپا شده، نام برده است.[۱۰]
پیشینه مسجد در اسلام
عبدالحسین زرین‌کوب:
«که اذعان کرد در اسلام، آئین را با هنر سازگاری نیست؟ برعکس، این هردو یکدیگر را در آغوش می کشند و آن هم در مسجد.»[۱۱]
بنابر تعالیم رسول اکرم(ص)، عبادت آفریدگار و نماز، به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌توان آفریدگار را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل شده است: «جُعِلَت لِی كُلَّ أرضٍ طَیبَةٍ مَسجِداً وَ طَهوراً (همگی زمین برای من منزه و مسجد قرار آدرس مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد داده شده است.»[۱۲]) به این رو، مسلمانها پیش از مسافرت، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که امکان آن مهیا بود نماز می‌خواندند و نبی(ص) یار و همدم افرادی انگشت‌شمار مانند امام علی (ع) نماز را به صورت مخفیانه ادا میکرد.[۱۳] بنابر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت بعداز علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۱۴]
مسجد قبا اول مسجدی می باشد که در اسلام ساخته شد. هنگامی فرستاده از مکه به مدینه می‌آمد، پیش از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و درین فرصت به درخواست مردم مسجدی درین حوزه ساخت. برخی گفته‌اند این مسجد به پیشنهاد عمار یاسر ایجاد شده است.[۱۵]
با مسافرت مسلمانها به مدینه، نبی مکانی را برای نماز جماعت و نیز جلسه مسلمانان برگزید و با همراهی مؤمنان آن مکان را به صورتی ساده برای این عمل فراهم کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا مسجد پیامبر نام گرفت، به زودی مقام ویژه‌ای نزد مسلمانها یافت و به مکانی برای عبادت، آموزش مذهبی، کار‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی تبدیل شد. پیش از این، نبی در بعضا مکانهای مکه به یار مؤمنان نماز جماعت خوانده بود ولی جایی را به عنوان مسجد تعیین نکرده بود.[نیازمند منبع]
مسجدْ بعد از مهاجرت، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و بعد به عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به عمل رفت. بعد ها زمانی دار‌الحکومه و مدرسه ساختند، مسجد به عبادت اختصاص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن به عنوان مدرسه نیز استعمال می شد.[۱۶]
نمایی از مسجد کوفه
در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن اولیه هجری، مسلمان ها با الگوبرداری از رسول اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در راس اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد مهم اختصاص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی چون بصره، کوفه، فسطاط و قیروان این رزرو مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد محل‌های عبادت نیز به بناهایی دائمی تبدیل شدند. از همین سرمشق در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری به کار گیری شد. مسلمانان در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خود را در محل معابد کلیساها و قصرها بنا می‌نهادند.[۱۷]
احداث مساجد پس از مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام بدانها طریق می‌یافت، ایفا می‌گرفت. در قرن نخستین قمری مسجد کوفه(۱۷ق.)، مسجد فسطاط(۲۱ق.) و جامع بصره(۲۴ق.) به اهتمام مسلمانها ساخته شد.[۱۸]
به گفته ابن خلدون(م. ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته است: مساجد گران قدر تحت اختیار دولت برای نمازهای جمعه و اجتماعات مهم مسلمانها و مساجد کوچک که به وسیله بخش‌های متعدد جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در زمان اول معمول این بود که به پیروی از آداب و رسوم پیش از اسلام و نیز طرز و سیره نبی در مدینه، خلفا یا فرمانداران منصوب آنها اقامتگاه خود را در کنار مسجد جامع برپا کنند در حالی که مردم ساده مساجد خود را در محلات قوم‌ای خود می‌ساختند. با افزایش شدید اقتدار و ثروت امپراتوری‌های اسلامی و مستقل شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به امداد مردم و درآمدهای اوقاف تأسیس و محافظت می‌شدند.[۱۹]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزانه و نماز جمعه بوده که مردان بیشتر در آن شرکت می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای میان آن ها و مردان بود یا در اتاقی غیر وابسته و یا در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۲۰]
به باعث وجود احکام خاص مسجد، غالبا مکانی فارغ معبد برای وضو اختصاص داده می‌شد.[۲۱] در تاریخ شیعه همانند اهل تسنن، التفات مساجد و اقتدار آنها فراز و نشیب فراوان داشته است. مسجد مرقدهای شیعه‌ها در کربلا و نجف از هواخواهی آل بویه(قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) بهره مند بوده میباشد. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرن‌های چهارم تا ششم قمری) مساجد اکثری را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز بنا کرد و در ذیل پناه قرار اعطا کرد. صفویه همین شغل را در کشور‌ایران و کشورهای حاشیه دریا خلیج فارس ایفا داد. با این موقتا، وقتی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، نه صرفا فرآیند مسجدسازی به میزان بسیاری کاهش یافت؛ بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز جمعه نیز رو به کاستی نهاد.[۲۲]
احکام و آداب مسجد
از همان مجال که مسجد در اسلام بنیان گذاشته شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث ذکر گشت. به ظاهر، اول احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مربوط به اموری مانند پاکی و نظافت بود. برای مثال، سفارش‌هایی اکید از فرستاده اکرم(ص) درباره ثواب پاکیزه کردن مسجد و سرزنش آلوده کردن آن، در دست میباشد که در زمینه‌ی «آداب» می‌گنجند.[۲۳] درباره شخص نمازگزار و اشیا و حالات مربوط به او نیز احکام دینی خاصی اوضاع گردیده است؛ از جمله ورود به مسجد در موقعیت جنابت حرام شمرده شده یا پوشیدن خرقه سفید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و جامه سیاه و چرک الود مکروه هست.[۲۴]
التفات و فضیلت مسجد
عبدالحسین زرین‌کوب:
«در طول نسلها و قرون در فاصله آفاق متعدد، هنر اسلامی ملجائی تمیز‌تر و نمایشگاهی امن‌تر از مسجد نداشته هست.»[۲۵]
در فرهنگ اسلامی، متاثر از قرآن کریم و مهربان و روایات شماره تلفن مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد بزرگان شرعی، مسجد حرمت و رده ویژه‌ای دارد. قرآن مهربان برپا داشتن و مراقبت مسجد را شغل عده ای خوانده که به آفریدگار و روز قیامت ایمان دارا هستند.[۲۶] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمان ها از کارداران حفظ بنای آن بوده هست. مسلمانان بنابر آموزه‌های اسلامی، خود را ملزم به محافظت و تعمیر مساجد می‌دانستند و بدین رو، می‌کوشیدند در عمارت، مراقبت و نوسازی مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۷]
مسجد مهمترین بنای حوزه تمدن اسلامی می باشد زیرا در طول چهارده قرن تمامی نبوغ و شایستگی معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته میباشد.[۲۸]
معماری
مساجد در بخشها گوناگون فقیه به نظر معماری تشابه‌هایی بسیار به یکدیگر دارا‌هستند؛ با این موقتی، در هر حوزه‌‌ای پذیرای خصوصیات معماری و هنری آن حوزه نیز شده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. بدین ترتیب، معماری مساجد هر مرزو بوم گویای ویژگی‌های معماری بومی آن مملکت شد‌ه‌است.[۲۹]
مساجد در کشورها و مناطق مختلف علی رغم اختلافهای معماری، بناها، مناطق و اشیای پایین را همه دارایند:
منبر
پیش از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه تکیه می‌دادند و حرف می‌راندند. رسول اکرم(ص) نیز شروع رسالت به صورت ایستاده و با تکیه بر درختی (استوانه حنانه) خطبه میخواند تا این که برای او منبری با سه یا چهار پله ساختند. در بعضا منابع روایی از واژه و کلمه «منبر» برای سخنرانی فرستاده(ص) خیال و خاطر شده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن فرصت منبر به عمل می‌رفته است؛ مثلا کلینی آورده میباشد: «صعد پیامبر الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی پیامبر(ص) از منبر بالا رفت و بعد خدای را قدردانی و ثنا خاطرنشان کرد و....»[۳۰] ولی درین که چه کسی برای او منبر ساخت اختلاف میباشد. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۱] غلام زنی از مهاجران،[۳۲] یکی‌از صحابه[۳۳] یا مردی رومی مذکور‌اند.[۳۴]
منبر آغاز محل ارشادوراهنمایی فرستاده اکرم(ص) برای مؤمنان و جایگاه تجلی کلام خدا بر لهجه او بود. آن گاه حضرت، در مساجد جامع شهرهای مختلف منبر ساختند و به ندرت در قرون آینده تا به امروز این سنت به همگی مساجد شهرها و روستاهای توسعه یافت. منبر در زمان تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده است. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای نقص خطبه و موعظه و اعلام موضع‌ها سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به کارگیری می‌شد. با گذشت مجال، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ آئین، فقها برای بیان احکام دین و تدریس معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای بیان و املای احادیث استفاده کرده‌اند.[۳۵]
محراب
نوشتار اساسی: محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار است که در دیوار قبله تعبیه شده میباشد و جهت مسجد الحرام را نماد می‌دهد. محراب به این شکل، در اواخر سده اولیه هجری ابتکار شد. پیش از آن، جهت قبله را در مساجد باز فارغ از دیوار از طریق فرو کردن عمودی در ماسه یا چنان که در خانه نبی در مدینه فعالیت شد، به کمک یک قطعه سنگ نماد می‌دادند.[۳۶]
مناره
مناره، سازه‌ای برج‌مانند میباشد که کارکرد اولیه‌اش اذان بیان کردن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده میباشد. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌دسته، نامهای دیگری می‌باشند که برای این سازه به شغل میروند. در طول پیامبر(ص)مساجد مناره نداشتند. با گسترش دولت اسلامی و گران قدر‌تر شدن شهرها، موردنیاز شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان بیان کردن و خبر دادن مردم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمانها از وسایل دیگری برای دوراندیشی از وقت نماز و شنیدن اذان منفعت می‌برند، کارکرد مناره‌ها فقط دکوری و تشخیص مساجد از دیگر بناهای شهر میباشد.[۳۷] تعداد مناره‌های مساجد در بخش ها مختلف یکسان نیست. در کشور ایران، برنده
امامزاده سید کمال الدین سین